Bản đồ của đế quốc Tân Assyria và sự bành trướng của nó.

Đế quốc Tân Assyria được thường được coi là đã bắt đầu với sự lên ngôi của Adad-nirari II, năm 911 trước Công nguyên, kéo dài cho đến khi Nineveh thất thủ dưới bàn tay của người Babylon, người Medes, người Scythia và Cimmeria năm 612 TCN[12]

Vào thời kì Cổ và Trung Assyrian, Assyria có thời điểm đã là một vương quốc hùng mạnh và đế quốc quyền lực có trung tâm đặt tại phía bắc Mesopotamia, cạnh tranh sự thống trị với Babylon ở phía nam và với người Hittite và Aramea ở phía tây, đế quốc Hittite và Phrygia ở phía bắc, và người Elam về phía đông.

Bành trướng

Bắt đầu với các chiến dịch của Adad-nirari II (911-892 TCN), Assyria một lần nữa đã trở thành một cường quốc, nó đã mở rộng thành một đế quốc lớn nhất thế giới vào thời điểm đó. Ông kiên quyết chinh phục các khu vực trước đây chỉ có danh nghĩa chư hầu của người Assyria, chinh phục và trục xuất những người Aramea phiền hà, cư dân Tân-Hittite và người Hurria ở phía bắc nơi xa xôi. Adad nirari II sau đó hai lần tấn công và đánh bại Shamash-mudammiq của Babylonia, sáp nhập một khu vực rộng lớn bao gồm vùng đất phía bắc của sông Diyala và các thành phố Hit và Zanqu vào miền trung Mesopotamia.

Người kế vị ông, Tukulti-Ninurta II (891-884 TCN) đã hợp nhất các vùng lãnh thổ giành được của Assyria và bành trướng tới tận dãy núi Zagros ở Iran ngày nay, chinh phục người Ba Tư và Medes mới đến cũng như tiến vào trung tâm Tiểu Á.

Assyrian attack on a town with archers and a wheeled battering ram, 865–860 BC

Ashurnasirpal II (883-859 TCN) là một vị vua hung bạo và tàn nhẫn, ông đã thẳng tiến mà không có sự chống cự nào qua Aram và Canaan (hiện nay là Syria) và Tiểu Á và xa tới tận Địa Trung Hải và chinh phục và bắt dân Aramea, Phrygia và Phoenicia nộp cống. Ashurnasirpal II cũng áp cuộc nổi dậy của người Medes và Ba Tư ở dãy núi Zagros, và di chuyển kinh đô của mình tới thành phố Kalhu (Calah / Nimrud). Các cung điện, đền thờ và các công trình kiến trúc khác được dựng lên bởi ông ta để minh chứng và khuếch trương sự giàu có, cũng như sự phát triển của kiến ​​trúc, khoa học và nghệ thuật. Ông cũng xây dựng một số khu đô thị mới được bảo vệ chắc chắn bằng tường lũy, chẳng hạn như Imgur-Enlil (Balawat), Tushhan, Kar-Ashurnasirpal và Nibarti Ashur. Ashurnasirpal II cũng đã có một quan tâm đối với thực vật học và Động vật học, ông đã cho thu thập tất cả các loại thực vật, hạt giống và động vật mà có mặt ở Assyria.

Vua Shalmaneser III (858-823 TCN) sau đó đã tấn công và biến Babylonia thành chư hầu, và ông còn đánh bại người Aramea, Israel, Urartu, Phoenicia, các thành bang Tân Hittite và người Ả Rập, buộc tất cả các dân tộc này phải nộp cống cho Assyria. Shalmanesser III đã chiến đấu trong trận Qarqar chống lại một liên minh của 12 quốc gia (bao gồm cả Ai Cập, Israel, Hamath, Phoenicia, người Ả Rập, người Aramean, và Tân Hittite và những dân tộc khác). Đội quân của ông đã tiến quân xuyên qua dãy Caucasus, Hồ Van và dãy núi Taurus, buộc người Hittite ở Carchemish phải cống nạp, và các vương quốc Hamath và Aram Damascus đã bị chinh phục. Ông cũng đã củng cố sự cai trị của Assyria đối với những vùng đất đã được chinh phục bởi vị vua tiền nhiệm của ông, và vào năm cuối cùng trong Triều đại kéo dài 27 năm của ông, Assyria đã là chủ nhân của Mesopotamia, Cận Đông, miền tây Iran, Israel, Jordan và vùng Tiểu Á. Do tuổi già, trong 6 năm cuối cùng Triều đại của mình, ông đã giao lại quyền chỉ huy quân đội của mình cho vị "Turtanu" (Tướng quân) Dayyan Assur.

Jehu, king of Israel, bows before Shalmaneser III of Assyria, 825 BC

Tuy nhiên, người kế vị của ông, Shamshi-Adad V (822-811 TCN) đã được thừa kế một đế quốc bị bao vây bởi cuộc nội chiến ở Assyria. Ngay trong năm đầu tiên cai trị, ông đã phải trải qua một cuộc nội chiến tranh giành quyền kế vị nghiêm trọng. Cuộc nổi loạn được lãnh đạo bởi người anh trai của Shamshi Adad, Assur-danin-pal, và nó nổ ra vào năm 826 trước Công nguyên. Theo những chữ khắc trên bia tưởng niệm của Shamshi-Adad, Assur-danin-pal đã thành công trong việc chiếm được 27 thành phố quan trọng bao gồm cả Nineveh. Cuộc nổi dậy kéo dài cho đến năm 820 trước Công nguyên, làm suy yếu đế quốc Assyria và vương quyền ở đó, ngăn cản người Assyria mở rộng đế chế của mình hơn nữa cho đến khi nó đã được dẹp yên. Sau đó trong Triều đại của ông, Shamshi-Adad V đã tiến hành chiến dịch thành công chống lại Babylon, và buộc vua Babylon Marduk-Zakir-Shumi I chấp nhận một hiệp ước có lợi cho Assyria. Năm 814 trước Công nguyên, ông đã giành được chiến thắng trong trận Dur-Papsukkal với vua Babylon Murduk-balassu -iqbi, và tiếp tục chinh phục các bộ lạc người Aramea và người Chaldea mới định cư ở Babylonia.

Ông đã được kế vị sau đó bởi Adad nirari III (810 - 782 TCN), người đơn thuần lúc đó chỉ là một cậu bé. Đế quốc sau đó đã được cai trị bởi mẹ của ông ta, nữ hoàng Semiramis (Shammuramat) nổi tiếng, cho đến năm 806 trước Công nguyên.

Trong năm 806 TCN, Adad-nirari III đã đoạt lại quyền lực từ tay Semiramis. Ông xâm chiếm vùng Cận Đông và chinh phục người Aramea, Phoenicia, dân Philistine, dân Israel, Tân Hittite, người Moab và người Edom. Ông tiến vào Damascus và buộc vị vua của nó, vua Ben-Hadad III phải nộp cống. Tiếp theo, Ông đã quay về phía đông tới Iran, và chinh phục người Ba Tư, Mede và người Mannea, tiến quân xa tới tận vùng biển Caspian. Sau đó ông quay về phía nam, buộc Babylonia phải cống nạp. Mục tiêu tiếp theo của ông là các bộ lạc người Chaldean và người Sutu, những người đã định cư ở góc phía đông nam xa xôi của vùng Lưỡng Hà, mà ông đã chinh phục và biến họ thành chư hầu, sau đó người Ả Rập ở các sa mạc phía nam Lưỡng Hà cũng đã bị đánh bại và buộc phải cống nạp.

Adad-nirari III qua đời đột ngột vào năm 782 trước Công nguyên và điều này đã dẫn đến một giai đoạn trì trệ tạm thời trong đế quốc. Shalmaneser IV (782 - 773 TCN) dường như chỉ là vị vua hữu danh vô thực, và một chiến thắng trước Argishti I, vua của Urartu tại Barsip Til được ghi nhận cho một vị Tướng Assyria(Turtanu) tên là Shamshi-Ilu, người thậm chí không bận tâm đến tới việc vinh danh vị vua của mình. Shamshi-Ilu cũng giành được chiến thắng trước người Aramea và Tân Hittite, và một lần nữa, đoạt lấy danh tiếng cho cá nhân mình thay vì cho nhà vua. Ashur-dan III lên ngôi vào năm 772 trước Công nguyên. Ông đã tỏ ra là một vị vua gần như bất tài, ông đã bị bao vây bởi các cuộc nổi loạn nội bộ trong các thành phố Ashur, Arrapkha và Guzana. Ông cũng không giành được bất kỳ thành quả nào nữa ở Babylonia và Aram (Syria hiện nay).

Tiglath-Pileser III (745-727 trước Công nguyên) đã khởi xướng một giai đoạn bành trướng mới của Assyria; Urartu, Ba Tư, Media, Mannea, Babylonia, Arabia, Phoenicia, Israel, Judah, Samaria, Palestine, Nabatea, Chaldea, Cộng hòa Síp], Moab, Edom và Tân-Hittite đã bị chinh phục, Tiglath-Pileser III cũng đã tuyên bố là vua Babylon và đế quốc Assyria kéo dài từ dãy núi Caucasus tới Arabia và từ biển Caspian tới Cộng hòa Síp]. Tiglath-Pileser III đã tổ chức lại quân đội Assyria thành một đạo quân chuyên nghiệp, và cải tiến chính quyền dân sự của đế quốc rất nhiều, và đã thiết lập nó thành một khuôn mẫu cho tất cả các đế quốc cổ đại trong tương lai [13] Tiglath-Pileser III đã đưa ngôn ngữ đông Aramaic trở thành Lingua Franca của Assyria và của cả đế quốc rộng lớn[14]

Shalmaneser V (726-723 TCN) đã củng cố lại chính quyền Assyria trong thời gian cầm quyền ngắn ngủi của mình, và đã ngăn cản những nỗ lực của người Ai Cập trong việc giành được một chỗ đứng ở khu vực cận đông.

Phù điêu miêu tả cảnh Săn sư tử, từ cung điện phía bắc của Nineveh, 645-635 TCN

Sargon II (722-705 TCN) tiếp đó đã bảo vệ đế quốc, ông đã đánh đuổi người Cimmerian và Scythia từ Iran, nơi mà họ đã xâm chiếm và tấn công Ba Tư, chư hầu của Assyria. Mannea, Cilicia, Cappadocia và Commagene đã bị chinh phục, Urartu bị tàn phá, và Babylon, Aram, Phoenicia, Israel, Arabia, Cyprus, và vị vua Midas nổi tiếng, (vua Phrygia) đã bị buộc phải triều cống. Bia tưởng niệm của ông đã được tìm thấy ở phía tây xa tới tận Larnaca ở Cyprus. Sargon II còn chinh phục Gurgum, Milid, vương quốc Tabal của người Georgia, và tất cả các vương quốc của người Hittite ở dãy núi Taurus. Ông bị giết vào năm 705 trước Công nguyên trong khi đang tiến hành cuộc viễn chinh trừng phạt đối với người Cimmerian, và được kế vị bởi Sennacherib.

Sennacherib (705-681 TCN), là một vị vua tàn nhẫn, ông đã đánh bại những nỗ lực của người Hy Lạp trong việc giành được một chỗ đứng ở Cilicia, ông cũng chiến thắng và đánh đuổi người Nubia đang cai trị Ai Cập ra khỏi vùng Cận Đông, mà tại đó vị vua Nubia, Pharaoh Taharqa đã xúi giục một cuộc khởi nghĩa chống lại Assyria. Dưới Triều đại của ông, người Babylon đã khởi nghĩa, và Sennacherib sau đó tàn phá thành phố, đánh bại đồng minh người Elam và Chaldean của nó trong quá trình này. Ông đã cướp phá Israel và bao vây Judah. Ông đưa con trai của mình, Ashur-nadin Shumi lên làm vua ở Babylon. Ông đã duy trì sự thống trị của Assyria đối với người Medes, Ba Tư và Mannean ở phía Đông, Tiểu Á ở phía bắc và phía tây bắc, và với Cận Đông, Phonecia và Aram ở phía tây. Sennacherib bị sát hại bởi con trai của mình trong một cuộc nổi loạn cung đình, dường như để trả thù cho sự tàn phá Babylon.

Esarhaddon (680-669 TCN) đã mở rộng Assyria xa hơn nữa, ông tiến hành chiến dịch tiến sâu vào dãy núi Caucasus ở phía bắc, đánh tan tác hoàn toàn Urartu trong quá trình này. Mệt mỏi từ sự can thiệp của Ai Cập vào Đế quốc Assyria, Esarhaddon đã vượt qua sa mạc Sinai, xâm lược và chinh phục Ai Cập, đánh đuổi người Nubian / Kushite ngoại quốc và các vị vua Ethiopia của nó và hủy diệt đế chế Kushite trong tiến trình này. Ông đã mở rộng đế chế về phía nam xa tới tận Arabia và Dilmun (hiện nay là Bahrain, Qatar). Esarhaddon cũng hoàn tất việc xây dựng lại Babylon trong Triều đại của ông, mang lại hòa bình cho vùng Lưỡng Hà. Người Babylon, Ai Cập, Elam, Cimmeria, Scythia, Ba Tư, Medes, Mannea, Aramea, Chaldea, Israel, Phoenicia và Urartu đã bị đánh bại hoàn toàn và được coi là chư hầu và đế quốc Assyria đã được củng cố một cách vững chắc. Esarhaddon qua đời trong khi chuẩn bị để đến Ai Cập một lần nữa nhằm đẩy lùi người Nubia, những người đã cố gắng để lấn chiếm phần phía nam của vùng đất này. Nhiệm vụ này đã được hoàn thành bởi người kế nhiệm của ông, Ashurbanipal.

Dưới Triều đại Ashurbanipal (669-627 TCN), sự thống trị của người Assyria kéo dài từ dãy núi Caucasus ở phía bắc tới Nubia, Ai Cập và Ả Rập ở phía nam, và từ Cyprus và Antioch ở phía tây đến Ba Tư ở phía đông.

Ashurbanipal đã tàn phá Elam và đập tan một cuộc nổi loạn được lãnh đạo bởi người em ruột của mình Shamash-shum-ukin, vị vua Assyria của Babylon. Một viên tổng đốc người Assyria tên là Kandalanu đã được bố trí để cai trị Babylonia thay mặt Ashurbanipal.

Ashurbanipal cũng dễ dàng nghiền nát vua Tantamani của người Nubia/ Cushite, những người đã cố gắng xâm lược vùng đất Ai Cập dưới sự kiểm soát của Assyria, Tantamani chạy trốn trở về Nubia và không bao giờ trở thành một mối đe dọa nữa. Ba Tư và Media được coi là chư hầu của Ashurbanipal.

Sau khi nghiền nát cuộc nổi dậy ở Babylon, Ashurbanipal dường như đã là chủ nhân của toàn bộ thế giới mà ông biết đến. Về phía đông, Elam đã bị tàn phá và phải hàng phục trước Assyria, người Manneans và những Ba Tư và Medes đã trở thành chư hầu. Về phía nam, Babylonia bị chiếm đóng, người Chaldea, người Ả Rập, Sutu và người Nabatea đã bị chinh phục, đế chế Nubian bị hủy diệt, và Ai Cập đã phải cống nạp. Về phía bắc, người Scythia và người Cimmeria đã bị đánh bại và bị đuổi khỏi lãnh thổ Assyria, Urartu (Armenia), Phrygia, Corduene và Tân Hittite đã trở thành chư hầu, và Lydia phải cầu xin sự bảo vệ của người Assyria. Về phía tây, Aramea(Syria), Phoenicia, Israel, Judea, Samarra và Cộng hòa Síp] đã được chinh phục, và các cư dân Hy Lạp ở Caria, Cilicia, Cappadocia và Commagene phải cống nạp cho Assyria. Assyria giờ đây hùng mạnh hơn bao giờ hết. Tuy nhiên, cuộc chiến tranh lâu dài với Babylonia và Elam và các đồng minh của họ, và những cuộc chinh phạt liên tục để kiểm soát và mở rộng đế chế rộng lớn của nó theo tất cả các hướng, đã khiến cho Assyria trở nên kiệt sức. Nó đã bòn rút hết sự giàu có và nguồn nhân lực, các tỉnh bị tàn phá không thể mang lại nguồn thu cho ngân khố triều đình, và rất khó để tìm đủ quân số để đồn trú trên khắp đế chế rộng lớn này.

Sụp đổ, 626-605 TCN

Đế quốc Assyria đã bị tê liệt sau khi Ashurbanipal qua đời vào năm 627 TCN -đất nước rơi vào tình trạng chia rẽ kéo dài và trải qua hàng loạt cuộc nội chiến tàn khốc giữa ba vị vua kình địch, Ashur-etil-ilani, Sin-shumu-lishir và Sin-shar-ishkun.

Khi vua Ashur-etil-ilani lên ngôi vào năm 626 trước Công nguyên, và ngay lập tức ông bị vây quanh bởi một loạt các cuộc nội chiến. Ông bị lật đổ vào năm 623 trước Công nguyên, sau bốn năm chiến đấu quyết liệt bởi Sin-shumu-lishir, một viên Turtanu người Assyria (tướng quân), người cũng nhanh chóng chiếm đoạt và tuyên bố lên ngôi vua của Babylon trong năm đó. Nhưng sau đó, Sin-shumu-lishir đã bị lật đổ chỉ sau một năm chiến tranh với Sin-shar-ishkun (622 - 612 TCN) - người mà bản thân ông ta cũng đã phải đối mặt với tình trạng nổi loạn không ngớt ở quê nhà Assyria. Tình trạng này đã dẫn đến cuộc khởi nghĩa nổ ra ở Babylon, và trong suốt Triều đại của ông ta, nhiều thuộc địa Assyria về phía tây, phía đông và phía bắc tương tự như vậy đã lợi dụng và đã ngừng cống nạp cho Assyria, đáng kể nhất là người Medes, Ba Tư, người Scythia, người Cimmeria, Babylonia, người Chaldea và Aramea.

Người Scythia và Cimmeria đã lợi dụng tình hình nội chiến giữa những người Assyria để tấn công các thuộc địa Assyria, tràn vào tàn phá các khu vực của Tiểu Á và Kavkaz, nơi các vị vua chư hầu của Urartu và Lydia cầu xin sự giúp đỡ một cách vô vọng từ chúa tể Assyria của mình. Họ cũng đã đột kích vào Levant, Israel và Judah (nơi Ashkelon bị người Scythia cướp phá) và tất cả các con đường dẫn đến Ai Cập với vùng bờ biển đã bị tàn phá và cướp bóc mà không bị trừng phạt.

Các bộ tộc Iran (người Medes, Ba Tư và Parthia), vốn được hưởng lợi từ việc người Assyria tàn phá Elam, vốn trước đó vẫn thống trị khu vực Iran Cổ đại, cũng đã tận dụng tình hình biến động ở Assyria để thống nhất lại thành một vương quốc Medes hùng mạnh. Họ đã tiêu diệt vương quốc Mannea vốn là chư hầu của Assyria và sáp nhập nốt tàn dư cuối cùng của Elam ở miền nam Iran.

Ở Aram (Syria hiện nay), Phoenicia và miền nam Canaan (ngày nay là Israel, Jordan, Sinai và Palestine), nhiều tiểu quốc Aramea, Phoenician và Do Thái lặng lẽ tái khẳng định sự độc lập của họ, và ở phía Tây Tiểu Á và Đông Địa Trung Hải, Lydia, người Hy Lạp, người Cilicia, người Caria, Cappadocia và tiểu quốc của người Luwian cũng làm tương tự. Người Armenia, người Sarmatia và người Colchis (Gruzia) cũng bắt đầu trỗi dậy ở các khu vực thuộc Kavkaz.

Năm 626 TCN, Nabopolassar đã tuyên bố trở thành vua của thành Babylon. Sin-shar-ishkun đã tập hợp được một đội quân lớn nhằm đánh đuổi Nabopolassar khỏi Babylon; Tuy nhiên, lại có thêm một cuộc nổi dậy lớn nổ ra ở chính Assyria, buộc phần lớn quân đội của ông phải quay trở lại chỉ để gia nhập vào đạo quân nổi loạn ở Nineveh. Tương tự như vậy, Nabopolassar đã không thể giành quyền kiểm soát toàn bộ khu vực Babylonia, và không thể tiến hành bất kỳ sự xâm lược nào nhằm vào Assyria bất chấp tình trạng suy yếu của nó, và bị đẩy lùi trong mọi nỗ lực. Bốn năm sau đó là những cuộc chiến trnh ác liệt diễn ra tại chính Babylonia, bởi vì người Assyria đã cố gắng để giành lại quyền kiểm soát nó.[15]

Tuy nhiên, vào năm 615 TCN Nabopolassar đã thiết lập liên minh với vua Medes Cyaxares đại đế, trước đó vốn là một chư hầu của Assyria nhưng đã lợi dụng tình hình hỗn loạn ở Assyria để giải phóng các dân tộc Iran khỏi ách thống trị của người Assyria và thống nhất toàn bộ người Medes, Iran, Ba Tư và Parthia, cùng với tàn dư của người Elam, người Gutia, người Kassit và người Mannea, thành một vương quốc Medes hùng mạnh.

Trong khi Sin-shar-ishkun đang phải chiến đấu cả quân nổi loạn ở Assyria và người Chaldea cùng người Babylon ở miền nam Lưỡng Hà, Cyaxares đã liên minh với người Scythia và Cimmeria, rồi phát động một cuộc tấn công bất ngờ vào Assyria đang bị bủa vây bởi một cuộc nội chiến trong năm 615 TCN, cướp phá Kalhu (Nimrud) và chiếm Arrapkha (ngày nay là Kirkuk). Nabopolassar, vẫn đang bị kìm chân ở miền nam Lưỡng Hà đã hoàn toàn không tham gia cuộc chiến chống lại Assyria này.